اثر جهت و موقعیت شیب بر تعدادی از ویژگی های مورفولوژیکی، فیزیکی، شیمیایی و کانی شناسی خاک های منطقه چلگرد استان چهارمحال و بختیاری

چکیده توپوگرافی به عنوان یکی از عوامل خاک ساز در قالب جهت و موقعیت شیب بر تشکیل و تکامل خاک و ویژگی های فیزیکی، شیمیایی و کانی شناسی آن موثر است. این مطالعه به منظور بررسی اثر جهت و موقعیت شیب بر برخی از ویژگی های فیزیکی و شیمیایی خاک، نوع خاک ها و کانی های رسی موجود در آن ها در مسیر بابا حیدر-چلگرد، واقع در استان چهار محال بختیاری صورت گرفته است. بدین منظور، سه موقعیت در بالا، وسط و پایین شیب در راستای هر یک از جهات شمالی و جنوبی در نظر گرفته شد و نمونه برداری خاک انجام پذیرفت و ویژگی های خاک شامل جرم های ویژه ظاهری و حقیقی، درصد وزنی سنگریزه و اجزای آن، منحنی های دانه بندی خاک، بافت و اجزای آن، بعد فرکتال توزیع اندازه ذرات خاک،ph ، کربن آلی، کربنات کلسیم معادل، فسفر قابل دسترس گیاه و فسفر قابل حل در آب تعیین شدند. همچنین، مدل فرکتالی فردلاند به توزیع دانه بندی خاک سطحی در هر سه موقعیت شیب شمالی و جنوبی برازش داده شد و عامل فرسایش پذیری خاک با استفاده از فرمول ویشمایر و اسمیت محاسبه گردید. سه خاکرخ شاهد بر روی یکی از ترانسکت ها در هر جهت شیب، تشریح و رده بندی شدند و یک نمونه از افق سطحی و یک نمونه از افق عمقی هر خاکرخ جهت مطالعات کانی شناسی برداشت شد. نتایج نشان داد کلاس بافت غالب خاک در هر دو جهت شیبsicl است اما برتری معنی دار درصد سیلت در شیب شمالی و درصد شن در شیب جنوبی نشان می دهد کلاس های بافت خاک، توزیع اندازه ی ذرات در دو جهت شیب را به خوبی توصیف نمی کنند حال آنکه منحنی های دانه بندی و بعد فرکتال خاک، تفاوت در توزیع اندازه ی ذرات خاک در جهات و موقعیت های مختلف شیب را به خوبی نشان می دهند. منحنی های دانه بندی خاک در موقعیت های مختلف شیب شمالی احتمالاً به دلیل یکسان بودن شدت هوادیدگی و عدم تفاوت معنی دار در میزان سنگریزه از الگوی یکسانی پیروی می کنند ولی در شیب جنوبی توزیع دونمایی دانه بندی خاک نشان دهنده ی هوادیدگی کمتر خاک در این شیب است که باعث کاهش تبدیل سنگریزه به اجزای ریزتر و در نتیجه وجود یک گسیختگی در محدوده ی توزیع اندازه ذرات خاک می شود. بعد فرکتالی در شیب شمالی به طور معنی داری بیشتر از شیب جنوبی و در موقعیت پایین شیب به طور معنی داری بیش از دو موقعیت دیگر است که دلیل دیگری بر تفاوت در توزیع اندازه ی ذرات خاک در دو جهت شیب و موقعیت های مختلف شیب است. برتری معنی دار کربن آلی و کاهش جرم ویژه ظاهری در شیب شمالی نسبت به شیب جنوبی و افزونی معنی دار کربنات کلسیم معادل در شیب جنوبی نسبت به شیب شمالی نشان دهنده ی کیفیت بهتر خاک در شیب شمالی برای رشد گیاهان است. با این وجود شیب شمالی به علت فسفر قابل حل در آب و نیز عامل فرسایش پذیری بیشتر، به ترتیب دارای پتانسیل بیشتری برای آلودگی آب رودخانه ها و فرسایش خاک است. بسیاری از ویژگی های خاک شامل درصد سنگریزه، کربنات کلسیم معادل، فسفر قابل حل در آب و شکل منحنی های دانه بندی خاک به دلیل یکسان بودن رطوبت و دمای خاک و در نتیجه یکسان بودن میزان هوادیدگی در موقعیت های مختلف شیب شمالی تفاوت معنی دار نشان نمی دهند. جهت شیب با تأثیر بر فرآیند های خاکسازی مانند هوادیدگی و تأثیر بر ویژگی های فیزیکی و شیمیایی خاک، رده بندی خاک ها را نیز تحت تأثیر قرار داده است به طوری که خاک ها در شیب شمالی در رده ی ورتی سول و در شیب جنوبی در رده های انتی سول و اینسپتی سول قرار می گیرند. رده بندی آمریکایی نسبت به رده بندی جهانی wrb تفاوت در ویژگی های خاک های مورد مطالعه را بهتر نشان می دهد. جهت و موقعیت شیب تقریباً بر نوع و مقدار نسبی کانی های رسی بی تأثیر است و اسمکتایت کانی غالب خاک های این منطقه شناخته شد. اقدامات حفاظتی نظیر کنترل چرای دام به ویژه در شیب شمالی بایستی در اولویت قرار گیرند.